Εκπαίδευση vs καθημερινότητα

«Κάθε σκύλος πρέπει να υπακούει στις βασικές εντολές: κάτσε, ξάπλωσε, μείνε κ.τ.λ.» Είναι όμως έτσι στα αλήθεια; Αν το κάνει αυτό, σημαίνει ότι ο σκύλος μας θα «λειτουργεί» στην καθημερινότητα; Ότι θα κάθεται ήσυχος στο εστιατόριο, θα μένει μόνος του χωρίς πρόβλημα ή δε θα κυνηγάει παιδάκια που τρέχουν ή ποδήλατα;

Πριν από λίγο καιρό περίμενα στην αίθουσα αναμονής ενός κτηνιάτρου για να πάρω φάρμακα για το δικό μου σκυλί. Απέναντί μου καθόταν μια κυρία με ένα Ακίτα. Κάποια στιγμή μπήκε ένας νεαρός με το δικό του σκύλο — εννοείται πως πρώτα μπήκε ο σκύλος και μετά ο άνθρωπος - και το Ακίτα, που μέχρι τότε καθόταν μπροστά από τη συνοδό του, φανερά σε εγρήγορση και ελέγχοντας την πόρτα (εγώ τουλάχιστον το πρόσεξα…), κορδώθηκε και άρχισε να γρυλίζει προς τον άλλο σκύλο. Η κυρία που τον κρατούσε τον τράβηξε προς τα πίσω και, γυρνώντας απολογητικά σε εμάς — και λίγο έκπληκτη κιόλας — είπε:

«Και να φανταστείτε, είναι και εκπαιδευμένος!»

Η ερώτηση εδώ είναι: Τι πάει να πει «εκπαιδευμένος»; Και ποιος τελικά πρέπει να είναι εκπαιδευμένος;

Προφανώς είναι καλό και χρήσιμο ο σκύλος μας να γνωρίζει και να υπακούει βασικές εντολές. Αυτό όμως δεν αρκεί για την καθημερινότητα, για την πραγματική ζωή. Γιατί οι εντολές είναι κυρίως εργαλείο διαχείρισης.

Αν ξέρω ότι ο σκύλος μου αντιδρά στις έντονες κινήσεις και δω ότι πλησιάζει κάποιος δρομέας, θα τον βάλω στο «κάτσε». Ο σκύλος μου, που έχει μάθει την εντολή και πιθανός σκεπτόμενος και την επιβράβευση που του έχω τάξει, θα κάτσει και θα προσπαθήσει να συγκρατηθεί. Το μυαλό του όμως θα είναι στον δρομέα που πλησιάζει όλο και περισσότερο. Και τι θα γίνει αν το ερέθισμα δυναμώσει; Αν η αντίδραση σε αυτό γίνει πιο σημαντική από την δική μου επιβράβευση; Αν για παράδειγμα ο δρομέας φοβάται τα σκυλιά και περνώντας από εμάς αρχίσει να τρέχει πιο γρήγορα; Ή αν σταματήσει, κοιτάξει τον σκύλο μου στα μάτια και του μιλήσει; Ή αν σκοντάψει μπροστά μας; Θα αντέξει η εντολή μου; Και μπορώ να διαχειρίζομαι τον σκύλο μου με εντολές όλη μέρα; Και τι γίνεται αν αποσπαστώ;

Εκπαίδευση ή ανατροφή;

Υπάρχει μια σημαντική διαφορά ανάμεσα στην εκπαίδευση που βασίζεται στις εντολές και στην ανατροφή, δηλαδή το πλαίσιο μέσα στο οποίο ζει ο σκύλος. Οι κανόνες που πρέπει να σέβεται, η σχέση του με τον άνθρωπό του, η συνέπεια, το ποιος παίρνει τις αποφάσεις και το ποιος προστατεύει ποιον.

Όλα αυτά δηλαδή που συμβαίνουν 24 ώρες το εικοσιτετράωρο — όχι μόνο την ώρα του μαθήματος με τον εκπαιδευτή μας.

Συχνά, από τη μία χρησιμοποιούμε εντολές για να ελέγξουμε τον σκύλο· από την άλλη, του αφήνουμε υπερβολικό χώρο να παίρνει αποφάσεις μόνος του. Αποφασίζει πού θα πάμε στη βόλτα, ποιον σκύλο θα «χαιρετίσουμε», ποιος θα μπει στο σπίτι, πότε θα παίξουμε ή θα τον χαϊδέψουμε. Και φυσικά απαιτεί την προσοχή μας όποτε εμείς ασχολούμαστε με κάτι άλλο — είτε γαβγίζοντας, είτε σπρώχνοντάς μας «γλυκούλικα» με το ποδαράκι του...

Και ο σκύλος μας τα βλέπει αυτά —συνειδητότατα— και αξιολογεί εμάς και τη δική του θέση.

Σε αντίθεση με εμάς, που συνήθως δεν παίρνουμε χαμπάρι…

Όταν ο σκύλος παίρνει ευθύνες που δεν του ανήκουν

Κι έτσι, σιγά σιγά, ο σκύλος μας παίρνει θέση ευθύνης — για τη δική του ασφάλεια και τη δική μας. Αν έχει μάθει ότι πρέπει να ελέγχει ποιος μπαίνει στο σπίτι, τότε πώς να του εξηγήσω ότι ο υδραυλικός — που δεν τον έχει ξαναδει και κινείται και αλλόκοτα επειδή κρατάει βαριά εργαλειοθήκη και μυρίζει και περίεργα επειδή έκανε ένα τσιγάρο στο αμάξι — πρέπει να περάσει μέσα; Και ότι αυτή τη μία φορά, εγώ θα πάρω την απόφαση;

Κάποιοι σκύλοι αναλαμβάνουν ευχάριστα αυτόν τον ρόλο. Οι περισσότεροι όμως προτιμούν να κινούνται σε ένα ξεκάθαρο και σταθερό πλαίσιο — όχι εξάρτησης ή υποταγής, αλλά καθοδήγησης από έναν άνθρωπο που μπορούν να εμπιστευτούν.

Από τη μία λοιπόν, το να τους φορτώνουμε αυτή την ευθύνη μπορεί να δημιουργήσει προβλήματα στην καθημερινότητά μας· από την άλλη, πρέπει να σκεφτούμε επίσης το αν είναι δίκαιο να ζητάμε από τον σκύλο μας να αναλάβει τέτοιο ρόλο.

Ο «λογαριασμός εμπιστοσύνης»

Κάπου διάβασα — και μου άρεσε πολύ ο παραλληλισμός — ότι ανάμεσα σε εμάς και τον σκύλο μας υπάρχει ένας λογαριασμός εμπιστοσύνης. Κάθε εμπειρία που έχουμε μαζί είναι είτε κατάθεση είτε ανάληψη στον λογαριασμό αυτό. Και όσο γεμίζει ο λογαριασμός, τόσο πιο εύκολα αντέχουμε δύσκολες καταστάσεις: μια επίσκεψη στον κτηνίατρο, ένα ταξίδι, έναν χώρο με πολύ κόσμο και φασαρία.

Κάθε φορά που διαχειρίζομαι μια δύσκολη στιγμή και δρω δίκαια και προβλέψιμα, ο λογαριασμός γεμίζει.

Για να μπορώ όμως να διαχειριστώ αυτές τις στιγμές, πρέπει να αναγνωρίζω πότε ο σκύλος μου χρειάζεται την υποστήριξή μου — και αυτό δεν γίνεται αν δεν καταλαβαίνω τι μου λέει και τι του δείχνω με τη δική μου στάση.

Πολλά τέτοια παραδείγματα βλέπει κανείς στα πάρκα σκύλων. Ενώ οι άνθρωποι πίνουν καφέ και μιλούν, ανάμεσα στα σκυλιά τους συμβαίνουν πολλά που δεν τα αντιλαμβάνεται κανείς.

Συνήθως υπάρχει ένας σκύλος που έχει αναλάβει να ελέγχει τον χώρο: ποιος μπαίνει, ποιος βγαίνει, ποιος μπορεί να παίξει με ποιον και ποιος χρειάζεται να κόψει λίγο ταχύτητα. Είναι αυτός που μόλις μπει κάποιος καινούριος, τρέχει να τον μυρίσει και απαιτεί να σταθεί ήσυχα· που όταν δύο σκύλοι τρέχουν, τους κόβει τον δρόμο· που όταν δύο σκύλοι «συζητούν», περνάει ανάμεσά τους .Κάτι σαν τον τροχονόμο του χωριού που ζητάει από όλους άδεια και δίπλωμα.

Και συχνά, εκεί κυκλοφορεί κι ένα σκυλάκι που δεν νιώθει άνετα με αυτό το “screening” και τρέχει να κρυφτεί πίσω από τον άνθρωπό του.

Τις περισσότερες φορές, δυστυχώς, ο άνθρωπος λέει: “Πήγαινε καλέ να παίξεις με τους φίλους σου, για σένα ήρθαμε!” — δίνοντάς του και μια μικρή σπρωξιά προς το πλήθος.

Τι ωραία ευκαιρία θα ήταν όμως αυτή για μια κατάθεση στον λογαριασμό εμπιστοσύνης!

Να του πει: “Κατάλαβα. Είμαι εδώ. Κρύψου πίσω μου, θα τους απομακρύνω εγώ.” Αντί γι’ αυτό, του λέει: “Δεν καταλαβαίνω”, “Δεν με ενδιαφέρει”, “Βγάλ’ τα πέρα μόνος σου.”

Κι όταν αυτό επαναλαμβάνεται, πολλοί σκύλοι σταματούν να ζητούν βοήθεια και να «μιλούν» ευγενικά — και αρχίζουν να λύνουν μόνοι τους τα θέματα, συχνά με τρόπους που δε μας αρέσουν.

Φαντάσου το ίδιο στην παιδική χαρά: το παιδί σου έρχεται και λέει ότι ένα άλλο παιδί το απειλεί. Αν το αγνοήσεις και το στείλεις πίσω μόνο του, θα φάει ξύλο ή θα δείρει. Τίποτα από τα δύο δεν βοηθά τη σχέση σας.

Όταν όμως ο «λογαριασμός εμπιστοσύνης» είναι γεμάτος, συμβαίνουν μαγικά πράγματα.

Όταν βρήκα τον πρώτο μου σκύλο, τη Ραλλού, δεν ήξερα τίποτα για την επικοινωνία ή την εκπαίδευση σκύλων. Έκανα πολλά λάθη — και βλακείες. Ευτυχώς, τα σκυλιά έχουν απίστευτη διάθεση να μας συγχωρούν και να μας δίνουν δεύτερες (και τρίτες και τέταρτες) ευκαιρίες.

Όσο μάθαινα και άλλαζα, άλλαζε κι εκείνη. Δεν θα ξεχάσω ποτέ τη στιγμή που συνειδητοποίησα πως, όταν ένιωθε ανασφάλεια, όσο μακριά κι αν ήταν, ερχόταν σε εμένα. Στεκόταν δίπλα μου και ήθελε να τη βάλω στο λουρί — να την πάρω «από το χέρι». Δεν υπάρχει πιο όμορφη απόδειξη εμπιστοσύνης!

Τι επικοινωνούμε εμείς;

Επειδή η επικοινωνία είναι αμφίδρομη, είναι σημαντικό να έχουμε συνείδηση και του τι επικοινωνούμε εμείς με τη στάση και τις πράξεις μας.

Ας πάρουμε για παράδειγμα τον άνθρωπο που προβληματίζεται επειδή ο σκύλος του γαβγίζει στα άλλα σκυλιά όταν εκείνος είναι στο λουρί. Αν ρίξουμε μια πιο προσεκτική και υποψιασμένη ματιά, πολύ πιθανό να παρατηρήσουμε το εξής:

ο άνθρωπος βλέπει έναν σκύλο στο άλλο πεζοδρόμιο. Έχει ήδη αρχίσει να αγχώνεται για το τι πρόκειται να συμβεί και αρχίζει να αναπνέει πιο βαριά. Πιθανόν να επιταχύνει και το βήμα του. Κρατάει λίγο πιο σφιχτά το λουρί του σκύλου του. Και αρχίζει να ρίχνει κλεφτές ματιές, στον απέναντι σκύλο και στον δικό του, τον απέναντι σκύλο και τον δικό του…

Ο σκύλος του λοιπόν, τα νιώθει όλα αυτά και καταλαβαίνει το εξής:

«Τον βλέπεις αυτόν τον σκύλο; Ετοιμάσου!».

Και τη στιγμή που διασταυρώνονται οι δρόμοι τους, πετάγεται και κάνει σαματά…

Αυτές οι καθημερινές καταστάσεις, που για να έχουμε ηρεμία θα έπρεπε να λειτουργούν, δεν έχουν να κάνουν με εντολές. Έχουν να κάνουν με εκπαίδευση με την έννοια της ανατροφής. Και κυρίως με την εκπαίδευση του ανθρώπου, όχι του σκύλου.

Για να γίνουμε δίκαιοι και προβλέψιμοι πρέπει να είμαστε συνεπείς.

Ό,τι ισχύει, ισχύει. Και ισχύει πάντα. Δεν σου επιτρέπω να πηδήξεις πάνω μου σήμερα που φοράω φόρμες και αύριο που θα φοράω τα καλά μου σε μαλώνω. Δεν σε ταΐζω από το τραπέζι και τσαντίζομαι μαζί σου όταν δεν κάθεσαι ήρεμος σε μια γωνία στο εστιατόριο αλλά στέκεσαι δίπλα μου περιμένοντας φαΐ. Στον δικό μας κόσμο το αντίστοιχο θα ήταν Δευτέρα–Τετάρτη–Παρασκευή να σταματούσαμε με κόκκινο και να προχωρούσαμε με πράσινο και Τρίτη–Πέμπτη–Σάββατο να ισχύει το ανάποδο. Φανταστείτε τι θα γινόταν στους δρόμους!

Ζητώ καθαρά αυτό που θέλω και επιμένω να γίνει όπως το ζήτησα. Εδώ οι εντολές είναι πολύτιμο εργαλείο. Όταν λέω «κάτσε», εννοώ να κάτσεις εκεί που σου είπα — όχι, ύστερα από δέκα διορθώσεις, να κάθεσαι τελικά πέντε μέτρα πιο κοντά στην πόρτα από την οποία ήθελα εξαρχής να σε απομακρύνω.

Και “κάτσε” σημαίνει ότι πρέπει να κάθεσαι μέχρι να σου πω ότι μπορείς να σηκωθείς.

Οι κανόνες δεν σημαίνουν αυστηρότητα — σημαίνουν σαφήνεια. Σημαίνουν να ξέρουμε τι περιμένουμε και πότε.

Η ασυνέπεια μπερδεύει. Η συνέπεια ηρεμεί.

Καταλήγοντας, δεν υπάρχει πραγματικός διαχωρισμός ανάμεσα στην εκπαίδευση και την καθημερινότητα. Το να ακολουθεί ο σκύλος μας εντολές την ώρα του μαθήματος δεν λέει τίποτα για το πόσο αρμονική θα είναι η ζωή μας μαζί του. Οι σκύλοι μας μας παρατηρούν συνεχώς και μας αξιολογούν πάντα. Από το πώς κρατάμε το λουρί, πώς αντιδρούμε όταν γαβγίσουν και από το αν είμαστε σαφείς ή ασαφείς. Μαθαίνουν από τη στάση μας, τη συνέπειά μας, την παρουσία μας.

Και, τελικά, η ερώτηση δεν είναι: «Πόσο καλά εκπαιδευμένος είναι ο σκύλος μου;» αλλά «Πόσο καλά εκπαιδευμένος είμαι εγώ να τον καθοδηγώ στη ζωή.»